رسانه مدیاتی – آلودگی کلان‌شهرها در فصل زمستان هرساله دردسرساز است و هر بار نیز متهمان جدیدی دارد. امسال نیز نیروگاه‌ها، صنایع و مازوت سوزی آن‌ها بحث داغ درباره آلودگی هوا است.
مازوت چیست؟
یکی از وظایف مهمی که دولت دارد این است که برای حل کردن مشکلات مربوط به آلودگی هوا راهکار پیدا کند. اما این روند هر سال به قدری زمان‌بر است که فرصتی برای چاره‌اندیشی باقی نمی‌گذارد و در فصل کوتاه زمستان مردم با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کنند. با وجود اینکه در سال‌های گذشته بنزین متهم اصلی آلودگی هوا بوده است، اما به گفته مسئولان با بهبود کیفیت بنزین و فراورده‌های نفتی این مشکل برطرف شده است؛ ولی هنوز هم احتراق بد خودروهای فرسوده و موتورسیکلت‌ها مورد بحث قرار دارد. چیزی که امسال ذهن‌ها را درگیر کرده است، مازوت سوزی صنایع و نیروگاه ها است.
مازوت نوعی نفت کوره به شمار می‌رود که کیفیت پایین و ویسکوزیته بالایی دارد و در نیروگاه‌های حرارتی و موارد مشابه از آن استفاده می‌شود. ترکیب مازوت شکسته در اروپا و ایالات متحده به گازوئیل تبدیل می‌شود. در گذشته نیز از آن برای گرم کردن خانه‌ها در شوروی سابق و شرق دور به کار می‌رفت؛ زیرا آن‌ها وسیله‌های لازم به منظور تبدیل مازوت به سایر محصولات پتروشیمی را نداشتند. در کشورهای غربی نیز به کوره‌هایی که از مازوت استفاده می‌کنند، کوره‌های ضایعات‌سوز نیز گفته می‌شود.
مازوت به صورت عمده توسط کشورهای روسیه، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و ایران تولید می‌شود و از آن برای گرم کردن بویلرها (دیگ بخار) و همچنین تولید بخار استفاده می‌شود؛ زیرا این ماده، گرمای سوختن بسیار بالایی دارد. یکی از عوامل مهم درجه‌بندی این سوخت محتوای گوگرد آن است که از منبع اصلی آن تاثیر می‌گیرد. در حالت معمولی به این سوخت، نفت کثیف (Dirty Oil) گقته می‌شود و به دلیل اینکه ویسکوزیته بسیار بالایی دارد، پمپ کردن آن به وسیله‌های ویژه نیاز دارد.
مازوت شامل ترکیب‌های نفت خام به شمار می‌رود که از طریق تقطیر جزء به جزء در زمان پالایش نفت خام به دست می‌آید. پس از تبخیر نیز بنزین و سایر فرآورده‌های سبک‌تر، از نفت خام به دست می‌آید. طبق مواردی که گفته شد مازوت نوعی نفت کوره با کیفیت بسیار پایین محسوب می‌شود که در بسیاری از موتورها، چراغ‌ها، گرمکن‌ها و کوره‌ها به کار می‌رود و از آن به عنوان حلال نیز استفاده می‌کنند. نفت کوره به همان صورت که گفته شد از نفت خام بدست می‌آید و برای استفاده در کاربری‌های مختلف، آن را پالایش می‌کنند.
تاثیر مازوت بر محیط زیست
ورود این سوخت به محیط زیست آثار مختلفی دارد. نفت‌های کوره مانند مازوت از مواد شیمیایی مختلفی تشکیل شده‌اند و هریک نوعی مخلوط متفاوت از دیگری به شمار می‌آید. زمانی که این مواد وارد خاک یا آب‌های سطحی می‌شوند، بخشی از آن‌ها تبخیر می‌شود و برخی دیگر نیز به دلیل نشتی مخازن نگهداری آن‌ها در آب و خاک حل خواهد شد.
مواد شیمایی که تبخیر می‌شوند ممکن است با تابش نور خورشید به ترکیبات دیگر شکسته شوند. این اتفاق نیز به دلیل فعالیت‌های قارچ‌ها و باکتری‌های داخل آب یا خاک صورت می‌گیرد. در نتیجه این موارد شیمایی که در خاک و سایر محیط‌های دیگر وجود دارند، احتمال دارد تا بیش از ده سال در محیط زیست باقی بمانند. این ترکیبات سمی شامل بنزن، تولوئن و زایلین می‌شوند.
امروزه فرآورده‌های نفتی مانند نفت کوره و مازوت به روش‌های مختلفی زندگی افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. یکی از روش‌های معمول این است که از نفت سفید برای گرم کردن خانه‌ها استفاده شود که در گذشته نیز رواج داشته است. علاوه بر آن نیز از نفت سفید و سایر ترکیبات نفتی به عنوان حلال و پاک‌کننده نیز استفاده می‌شود. بنابراین اگر این مواد در منزل نگهداری و ذخیره شود، در صورت تبخیر آن‌ها احتمال تماس با پوست نیز بیشتر می‌شود. همچنین وجود نیروگاه‌های حرارتی در نزدیکی شهرها و استفاده از مازوت در آن‌ها باعث قرارگیری انسان در معرض ترکیبات حاصل از سوختن ناقص این فرآورده‌ها خواهد شد.
اگر افراد مازوت موجود در هوا را تنفس کنند، درصورت تماس با پوست یا اینکه آن را در آب و غذای آلوده مصرف کنند، این ماده وارد بدن آن‌ها می‌شود. افرادی که در نزدیکی کارخانه‌ها و نیروگاه‌هایی که از این سوخت استفاده می‌کنند، زندگی یا کار می‌کنند بیشتر در معرض آن قرار دارند.
نقش مازوت در سلامت بدن
اگر سوخت‌های فسیلی حاوی گوگرد مانند مازوت، سوخته شوند، برخی ترکیبات Sox منتشر می‌شوند که SO2 بخش بیشتری از آن‌ها را تشکیل می‌دهد. این گاز سمی است؛ برای سلامتی ضرر دارد؛ وزن بیشتری در مقایسه با هوا دارد و زمانی که غلظت آن در هوا به بیش از 500ppb برسد، بوی بدی دارد که در این سطح نیز کشنده خواهد بود.
اگر این گاز در غلظت پایین وارد بدن انسان شود باعث درد قفسه سینه، مشکلات تنفسی، قرمزی چشم و افزایش احتمال بروز بیماری‌های قلبی و تنفسی می‌شود. در حالت کلی غلظت معمولی این گاز در اتمسفر کمتر از 10ppb اعلام شده است که در این غلظت اثر مخربی بر سلامتی نخواهد داشت.
نقش دوم سوزاندن مازوت و سوخت‌های گوکردی دیگر ایجاد سولفات‌ها و نیترات‌ها به شکل آئروسول یا ذرات بسیار ریز هوا است که در نتیجه آن نیز باعث «ذرات معلق» (Particulate Matter) موجود در هوا می‌شوند. این ذره‌های معلق با شدت یافتن آلودگی هوا احتمال آسم و حملات قلبی و تنفسی را بیشتر می‌کنند.
زمانی که مازوت سوخته می‌شود اکسیدهای گوگرد به دلیل واکنش در اتمسفر و فاز محلول در آب، تبدیل به اسید می‌شوند. این آئروسول‌های اسیدی به دلیل شرایط خاص هواشناسی به باران اسیدی، برف و مه تبدیل می‌شوند. اگر آلودگی هوا به دلیل عملکرد و فعالیت‌های انسانی نباشد، pH باران‌های اسیدی به ۵.۵ می‌رسد که این میزان اسیدی نیز به دلیل وجود کربنیک اسید به وجود آمده از واکنش بخار آب با دی‌اکسید کربن است.
باران‌های اسیدی اثرات منفی دیگری نیز دارند. برای مثال می‌توان به حل شدن فلزات سنگین در باران‌های اسیدی اشاره کرد. علاوه بر آن، خاک‌ها نیز نمی‌توانند ریشه درختان را نگه دارند. در نتیجه با فرسایش خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی، ممکن است سیل ایجاد شود.
به مصرف مازوت علاقه نداریم؛ اما در برخی مناطق مجبوریم
مسئولان کلان‌شهرها چندین بار مصرف مازوت را تکذیب کردند. آن طور که این افراد می‌گویند هیچ‌کدام از صنایع و نیروگاه‌های تهران از مازوت استفاده نمی‌کنند. اما این موضوع به کل کشور مربوط نمی‌شود.
بیژن زنگنه وزیر نفت درباره مصرف این سوخت در کلان‌شهرها گفت: «شکی نیست که میزان مصرف این گاز باید مدیریت شود. ما نیز به مصرف مازوت علاقه‌ای نداریم، اما در برخی مناطق مجبور به این کار هستیم. گازوئیل نیز به بیشترین میزان ممکن تامین خواهد شد و بیشتر از این نیز امکان نخواهد داشت. ما نیز هر چه گازوئیل اضافی داریم، می‌دهیم و بخش دیگر آن نیز از مخازن باید استفاده شود.»
وی همچنین افزود: «برخی از استانداران کشور درخواست کردند که استان آن‌ها از مصرف مازوت مستثنا شود؛ اما با هرکدام که صحبت شده است این خواسته را مطرح کردند. در این راستا صنایع سیمان از ابتدا قرار بود در فصل زمستان مازوت مصرف کنند و قراری برای مصرف نفت کوره در این فصل نبود.»
زنگنه در گذشته نیز اعلام کرده بود در دولت تصویب می‌کنیم که قیمت نفت کوره معادل گاز مصرفی شود. برخی افراد نیز درباره نفتکش‌ها نگران بودند که این موضوع نیز حل شد. البته ما نیز روغن و لاستیک به فردی نمی‌دهیم و کاسبی راه نینداختیم. ما مشکلی از نظر نفت‌کش برای حمل بار به نیروگاه‌ها نداریم؛ زیرا این موضوع نیز با ارائه راه‌حل‌های ویژه و تدابیر خاص حل شده است. شکی درباره این موضوع نیست که نباید درباره مصرف خانگی و کاهش مصرف سوخت تبلیغاتی ادامه داشته باشد. اگر مصرف برق کاهش پیدا کند مصرف مازوت نیز کاهشی خواهد بود.
یکی از مهم‌ترین درخواست‌های وزارت نفت این است که قطع مصرف مازوت از ۱۸۰ میلیون لیتر با تدابیر خاص خود افزایش پیدا نکند. ما نیز نمی‌توانیم این مشکلات را حل کنیم. اگر مشکلی رخ دهد خود آن‌ها نیز با سختی روبه‌رو می‌شوند. به همین منظور از همکاران در صنعت برق درخواست شده است که با تدابیر لازم این موضوع را حل کنند.
در این راستا رضا اردکانیان وزیر نیرو نیز گفت: «میزان تولید و مصرف هزار میلیون متر مکعب گاز در کشور ایران رقم بسیار بزرگی است. طبق قراردادهایی که ایران دارد، ما و وزارت نفت به صورت طبیعی ملاحظات مردم خود را در چارچوب قراردادها در نظر گرفته‌ایم. اما همه مقدار گازی که ما در نیروگاه‌ها برای تولید برق استفاده می‌کنیم و این برق صادر شود کمتر از یک درصد تولید گاز کشور است. اگر نفت صادر نشود یا قراردادها متوقف شود، از یک درآمد ارزی محروم می شویم که صنعت برق ما در این شرایط تحریمی به آن بسیار احتیاج دارد.»
وی همچنین افزود: «ما در وزارت نیرو نیز با توجه به برخی شرایطی که در کشور وجود دارد تلاش کردیم تا استفاده از نیروگاه‌های آبی را در کشور افزایش دهیم. همچنین به منظور جبران و کمک به نیروگاه‌های حرارتی وارد مدار کرده‌ایم. علاوه بر این موارد نیز در یک همکاری نزدیک با شرکت ملی گاز ایران و وزارت نفت تلاش خواهیم کرد که کمترین اختلال ایجاد شود. تغییرات نیروگاهی ما به‌ویژه واحدهایی که می‌توانند سوخت مایع استفاده کنند را نیز تدبیر کرده‌ایم.»
در پایان باید به این نکته توجه داشت که تعداد نیروگاه‌های فرسوده در ایران زیاد است. همچنین عدم وجود نقدینگی باعث شده است که آنطور که باید جایگزینی نیروگاه‌ها انجام نشود. در کلان‌شهر تهران نیز با وجود اینکه گفته می‌شود تا الان از سوخت مازوت استفاده نشده است، اما قدیمی بودن برخی از نیروگاه‌های تهران باعث آلودگی هوا می‌شود که مسئولان برای این مشکل بزرگ نیز باید راه‌حل‌هایی داشته باشند.
در حال حاضر مشکل آلودگی هوا به یک معضل جدی که سلامت افراد را تهدید می‌کند تبدیل شده است. به همین منظور برای رفع آن باید راهکارهایی ارائه شود.
